Phụ nữ hiện đại và những rối loạn do ăn uống

Rối loạn ăn uống (RLAU) hay gặp ở thiếu nữ và phụ nữ trẻ với hai thái cực đối lập nhau: chứng chán ăn và ăn vô độ. Đáng nói hơn, hội chứng này đang xuất hiện với tuần suất ngày càng nhiều trong guồng quay của xã hội hiện đại. Họ đã tìm tới sữa tăng cân, trà giảm béo hay các phương pháp "truyền miệng cổ điển" là nhịn ăn hay tẩm bổ một cách vô độ... Đó cũng chính là nguyên nhân khiến họ bị RLAU.

Chán ăn

Những người mắc chứng chán ăn thường tự nhịn ăn để cơ thể gầy đi và sụt cân quá mức, dưới 15% trọng lượng cơ thể mà các chuẩn y tế đã đưa ra phù hợp với chiều cao. Tệ hại hơn, ở một số trường hợp biếng ăn, cộng với việc hạn chế ăn uống, bệnh nhân còn dùng thuốc lợi tiểu, thuốc xổ... để kiểm soát trọng lượng của mình. Nhìn chung, tâm lý của người chán ăn thường rất sợ béo và luôn từ chối tái lập cân nặng ở mức tối thiểu tương ứng với tuổi và chiều cao, không muốn cải thiện hình dạng cơ thể bằng các loại thực phẩm bất chấp cảm giác đói, được khuyên nhủ, giải thích hay thậm chí đe dọa.

Những người chán ăn kéo dài thường có các biểu hiện cân nặng thấp hơn 15-45% trọng lượng tối thiểu, teo mô mỡ dưới da, da khô, đầu chi lạnh và tím, vàng da, chậm phát triển các đặc điểm giới tính, ngực không phát triển, phì đại tuyến mang tai và tuyến dưới hàm, bất thường về răng, có các vết trầy ở mu bàn tay do tự gây nôn, nhịp tim chậm và hay bị hạ huyết áp tư thế, rối loạn giấc ngủ, thân nhiệt thấp có thể dưới 35oC, có thể vô kinh thứ phát, phù, táo bón do lạm dụng thuốc nhuận tràng, rối loạn nước - điện giải, hạ kali huyết, đường huyết thường thấp, loãng xương sớm. Tỷ lệ tử vong ở những người chán ăn mạn tính khá cao, từ 10-20%.

Ăn uống vô độ

Ngược lại, những người mắc chứng cuồng ăn vô độ sẽ ăn tất cả mọi thứ có thể ăn được, ăn uống liên tục không biết no. Mắc chứng cuồng ăn vô độ có thể thay đổi cân nặng bất thường.

Biểu hiện sớm của thói ăn uống vô độ chính là ăn vặt những món ăn khoái khẩu giữa các bữa ăn chính. Rất đáng tiếc là các món ăn khoái khẩu này thường nhiều năng lượng, nhiều chất ngọt hoặc muối như khoai tây chiên, bánh ngọt, kẹo, nước ngọt có ga... Ở giai đoạn tiếp theo, bệnh nhân thường ăn nhiều do cảm giác đói cồn cào. Thói quen này xảy ra vào thời điểm cuối ngày và lặp lại vào một giờ nhất định. Nhiều bệnh nhân còn rơi vào tình trạng bất chợt thức dậy vào ban đêm và phải ăn một thứ gì đó nếu muốn tiếp tục ngủ trở lại. Dần dần, theo thời gian, bệnh nhân sẽ rơi vào trạng thái mất cảm giác no. Tuy nhiên, nếu bị rơi vào tình trạng mất cảm giác no, bệnh nhân cần được thăm khám để loại trừ các yếu tố khác cũng dẫn đến tình trạng này, đó là tổn thương não, tâm thần, chấn thương sọ não, vỡ phình mạch hay u não. Khá nhiều bệnh nhân sau giai đoạn chán ăn chuyển sang giai đoạn ăn uống vô độ.

Những người mắc chứng ăn uống vô độ thường có ít nhất 3 trong số các biểu hiện sau: thay đổi cân nặng trên 5kg trong thời gian ngắn. Tiêu thụ một lượng lớn thức ăn có năng lượng cao dễ hấp thu và ăn vụng trộm, ăn bất kỳ loại thực phẩm gì khi lên cơn thèm ăn. Chỉ ngưng ăn khi đau bụng, buồn ngủ, do công việc hay tự gây nôn. Cố gắng thử làm giảm cân bằng mọi cách, trong đó lạm dụng thuốc lợi tiểu hay nhuận trường và gây nôn. Có nhận thức được hành vi ăn uống nhưng không kiểm soát được chế độ ăn. Mặc cảm tội lỗi với ý nghĩ tự trừng phạt sau các cơn ăn nhiều.

Đa số bệnh nhân mắc chứng ăn uống vô độ thường bị các bệnh thiểu kinh hay vô kinh, viêm thực quản do gây nôn, thường có những cơn ngưng thở trong khi ngủ, dễ đột tử về đêm do mắc hội chứng Pickwick, mắc các bệnh đường ruột...

Nguyên nhân và cách điều trị

Nguyên nhân gây RLAU vẫn chưa rõ ràng với nhiều giả thuyết như tâm lý, di truyền, xã hội và cả yếu tố gia đình... Xem ra các giả thuyết này đều có lý, chẳng hạn, những người mà trong gia đình có người mắc chứng rối loạn ăn uống cũng có nguy cơ mắc bệnh này cao; các vấn đề trong gia đình, lạm dụng rượu, ma túy cũng dễ dẫn đến chứng RLAU. Một số nghiên cứu cho rằng, tâm lý muốn gầy đi hoặc muốn béo lên như các ngôi sao điện ảnh, người mẫu, ca sĩ... cũng là nguyên nhân quan trọng khiến cho tỷ lệ phụ nữ bị RLAU ngày một tăng. Một giả thuyết khác cho rằng, ăn uống đơn điệu, ăn kiêng và stress sẽ khiến con người dễ bị rơi vào tình trạng RLAU, mà chủ yếu là tình trạng ăn uống vô độ.

Phụ nữ thời hiện đại chịu nhiều áp lực tâm lý hơn rất nhiều so với bà và mẹ của họ. Ngoài việc phải làm bằng và hơn nam giới trong công việc, phải gánh vác hàng núi việc nhà và chăm sóc con cái, phải làm sao cho nhan sắc không thua chị kém em, rồi hàng trăm mối quan hệ xã hội khác. Trước các áp lực ấy nếu không có cách bố trí, sắp xếp khoa học, sau một thời gian ngắn, nhiều người bị rơi vào trạng thái khủng hoảng tâm lý, stress. Khi tâm lý khủng hoảng người ta sẽ dễ làm các việc có thể gây tổn hại cho mình, trong đó có chứng RLAU.

Điều trị bệnh, điều quan trọng nhất vẫn là giải quyết những yếu tố tâm lý như giải quyết các mâu thuẫn trong gia đình và xã hội; ổn định tình trạng dinh dưỡng và tái lập thái độ ăn uống lành mạnh. Tăng cân là mục tiêu chính trong việc điều trị chán ăn tâm lý, nhưng việc cung cấp dinh dưỡng cần hợp lý và nên được tiến hành theo từng bước. Tuyệt đối không ép bệnh nhân ăn quá nhiều và quá nhanh vì có thể gây liệt dạ dày, tiêu chảy, suy tim, phù phổi cấp. Đối với bệnh nhân ăn vô độ thì giảm cân là mục tiêu ưu tiên, trong đó cần hạn chế bữa ăn, hạn chế các thực phẩm giàu năng lượng; nên ăn chậm, nhai kỹ. Điều cần lưu ý: Dù áp dụng chế độ ăn nào cũng nên cân bằng về thành phần glucid, protid, lipid, yếu tố vi lượng và vitamin.

BS. Nguyễn Thu Nga